Sobieski z Joanną przeciw Wachmistrzowi – idę po krawędzi

Matejko ze swoim Sobieskim. Mój Drogi Kumpel Krakowski Wachmistrz miał od zawsze wątpliwości dotyczące Sienkiewicza, Matejki, a jakbyśmy pogrzebali, to również innych duszoszczypatielnych artystów. Tymczasem nie można rozpatrywać tych Kolosów w oderwaniu od epoki (mówię o Matejce, Sienkiewiczu, Polu, Mickiewiczu, Grottgerze, Malczewskim, Wyspiańskim itd.) . W przypadku Matejki pierwszym takim dziełem, któremu należałoby poświęcić osobny wpis, jest „Hołd Pruski”. Ale ja zatrzymam się przy „Sobieskim pod Wiedniem”.

Rok jeden minął od chwili, gdy Matejko w październiku 1882 roku poświęcił „Hołd Pruski” narodowi polskiemu. W tym samym roku postanowiono pomóc Matejce w namalowaniu nowego obrazu „Sobieski pod Wiedniem”, komitet jubileuszowy pod przewodnictwem Hrabiego Artura Potockiego wydał odezwę wezwającą  społeczeństwo do zbierania składek na zakup nowego dzieła Matejki. Dzień 11 i 12 września, w rocznicę Wiednia, wypełniły rocznicowe nabożeństwa, procesja, , odsłonięcie wmurowanej w Kościele Mariackim płaskorzeźby Welońskiego, otwarcie Muzeum Narodowego, a także otworzenie ekspozycji Sobieskiego w Sukiennicach. „Wiedeń” był następną prowokacją Matejki wobec zaborców, walczył on  restaurację Wawelu i o odzyskanie go z rąk austriackich dla spraw polskiej historii i sztuki.

Stanisława Serafińska, siostrzenica żony, pisała później: „Pamiętam dobrze poranne tego dnia nabożeństwo w katedrze na Wawelu, po którym przeszliśmy wszyscy zgromadzeni na wielki dziedziniec zamkowy, tam wygłaszano przemowy. Pamiętam cichy, drżący głos Matejki, ofiarujący Sobieskiego w darze narodowi… i to wzruszenie dokoła odbijające się o duszę własną: „Nie przyjmie zebranych na obraz pieniędzy, nie da go do Muzeum Narodowego, pośle Sobieskiego do Rzymu Papieżowi. Europie przypomni Polskę, przedmurze chrześcijaństwa!” Cisza zaległa dziedziniec zamkowy, słuchały duchy umarłych, zdumieli się żywi. Zabiły serca, zapalały lica, błyszczały oczy, wyciągały się szyje, by ujrzeć tego, co myśli i czuje za miliony, za Polskę całą”.

Musimy z całą mocą podkreślić, że Matejko nie ofiarował Papieżowi swój obraz jako osoba prywatna, najpierw został ofiarowany narodowi polskiemu, a Papieżowi posłany został w imieniu Polski. A to jest zupełnie coś innego. Trzeba pamiętać, że rok wcześniej, po ofiarowaniu narodowi polskiemu „Hołdu Pruskiego”, cesarz austriacki, chcąc zneutralizować wymowę tej patriotycznej decyzji, dziękował Matejce w imieniu za dar dla „kraju Galicji”. Można zadać pytanie, czy to miało sens? A jaka była inna możliwość zaznaczenia sprawy polskiej na arenie międzynarodowej? Tak jak pierwsi Piastowie Matejko zwrócił się do Papieża, bo tylko tam można było zrobić uroczystość otoczoną specjalnym blaskiem, bez zgody zaborców. A i dla Leona XIII była to ważna sprawa, akurat walczył z Bismarckiem o rząd dusz i Polska, nawet nieistniejąca, była ważnym sojusznikiem. Ale Matejko postanowił zrobić rzecz arcyprzebiegłą, postanowił po drodze pokazać Sobieskiego w Wiedniu. Wynajął salę na 4 tygodnie, przez pierwsze dwa dochód miał należeć do Matejki, 2 następne do właściciela sali. Wiadomość, że pokaz jest bezpłatny, ogłoszona została dopiero w dniu otwarcia, ku wściekłości właściciela lokalu. To był pierwszy w historii Wiednia bezpłatny pokaz, tłumy wiedeńczyków wdarły się do sali wystawowej. Zjawił się również Najjaśniejszy Pan, który raczył spytać się sekretarza Matejki, dlaczego artysta ofiarował obraz papieżowi, a nie jemu. Odpowiedź go zadowoliła, Franciszek Józef I usłyszał, że to z powodu, że „jego żona jest obłąkana, chciał więc uprosić albo pozyskać litości Bożej, której tak potrzebuje”. Dzisiaj dopiero się docenia znaczenie sztuki w propagandzie międzynarodowej.

Leon XIII przyjął obraz z wielką pompą, dał specjalną salę wystawową. A Polacy? Jak zwykle, Matejko to „bezwolny wykonawca intryg konserwatywno-dewocyjno-arystokratycznych”. Dokładnie tak samo został przyjęty obraz „Cyryl i Metody”, zawisł on w klasztorze w Welehradzie jako „Dar Narodu Polskiego dla Bazyliki Welehradzkiej”. A później ta sama reakcja spotkała Matejkę za darowiznę dla narodu francuskiego obrazu pt: „Wjazd Joanny d’Arc do Reims”, sam Stanisław Tarnowski, wcześniej wręczający Papieżowi Sobieskiego namawiał go, aby zrezygnował z tego pomysłu (podarowanie obrazu narodowi polskiemu, a później w jego imieniu narodowi francuskiemu).

Matejko przez całe swoje artystyczne życie miał pod górkę, a on dla mnie podejmował tematy, które są mnie bardzo bliskie -wyjście z cienia, podjęcie się rzeczy nie do wygrania, niemającej szans. Tak było z Mieszkiem, tak było z Cyrylem i Metodym, tak było i z Dziewicą Orleańską. Kiedy przyszłoby jej do głowy, że będzie wjeżdżać jako triumfatorka do Reims, ona, biedna 16-letnia dziewczyna, jako dowódca wojsk francuskich. To jest piękne, nie poszła w kierunku Paryża, tylko w kierunku Reims, aby koronować króla. I jak to jest w życiu, Karol VII nie kiwnął palcem w bucie, aby ją uratować.

Może i „Wjazd Joanny d’Arc do Reims” nie jest najlepszym obrazem naszego Mistrza (ale za to największym – dodają złośliwcy), ale to ciągłe mówienie z lekceważeniem o Matejce, ale również Sienkiewiczu, Polu, Moniuszce, wnerwia mnie nieprawdopodobnie. Cała ta notka jest skutkiem jednego małego zdania Wachmistrza u siebie.